Overval door struikrovers, door Jan van Huchtenburg (1657-1733) © Rijkmuseum, CC 1.0

Gevolg

Dit is het gevolg van overstromingen en oorlogen. Een heel belangrijke oorzaak is ook dat de grond in handen komt van grootgrondbezitters die van elders komen. Dit is een gevolg van de protestantisering. Kloosters moeten het gebied uit en een gedeelte van de adel die rooms-katholiek blijft, gaat het gebied uit. De nieuwe grondbezitters hebben alleen belang bij pacht. De grond versnippert en verslechtert. Een gedeelte van de bevolking criminaliseert. 

Bende van de Swartmaekers

Deze bendes ontstaan het eerst in Brabant en Limburg. In Limburg heten ze Bokkenrijders. In Brabant zijn er twee bendes: de Swartmaekers en de Moskowieters. Ze worden actief aan het einde van de zeventiende eeuw. Ongeveer in diezelfde tijd ontstaat er een bende in het Land tussen Maas en Waal, die de naam Swartmaekers overneemt.

De bendes zijn goed georganiseerd. Dat komt omdat overal de ‘kapiteins’ ex-militairen zijn. Het zijn huursoldaten die niet meer aan het werk komen en rondzwerven. Verder bestaan de bendes uit verarmde boeren, marskramers, schoenlappers, straatmuzikanten en bedelaars.

Uylenspieghel

Dat is ook het geval in het Land tussen Maas en Waal. De leider van de bende hier is een zekere Jan van Son uit Dreumel. Waarschijnlijk is hij een ex-soldaat. Zijn schuilnaam is zeer toepasselijk ‘Uylenspieghel’. Er zijn ook vrouwen bij: Geertje Wolters, een wat warrige zwerfster, een zekere Dorothé, die waarzegster is, en Jannige die met borstels vent.

Overvallen

Ze gaan, na eerst het gezicht met houtskool zwart te hebben gemaakt, op pad. Het doel kan verschillend zijn. Soms overvallen ze reizigers, maar meestal plegen ze overvallen op afgelegen landhuizen of boerderijen. Daar schuiven ze dan wel eerst nog een zogenaamde ‘brandbrief’ onder de deur door. Zo proberen de bandieten de eigenaar te vermurwen tot betalen. Doet hij dat niet, dan steken ze zijn landhuis of de boerderij in brand.

De overheid reageert hier zeer fel op, wat uiteindelijk leidt tot het einde van de bendes. Begin achttiende eeuw zijn overal in Nederland de meeste bendes verdwenen.

Halsgericht

In 1713 steekt de bende in Puiflijk twee boerderijen in brand: de ‘Grundewaay’ en de ‘Poelacker’. Steven van Delen, ambtman van Maas en Waal, komt de groep op het spoor via de schout van Wijk bij Duurstede. De niet al te snuggere Geertje Wolters vertelt namelijk op de pont bij Wijk bij Duurstede aan de veerman over de overvallen in Puiflijk. Die meldt het aan de schout. De gevangen genomen Geertje verklapt, na marteling, de namen van de andere groepsleden. Het leidt er uiteindelijk toe dat, om een voorbeeld te stellen, Geertje Wolters en Jan – Uylenspieghel - van Son in 1713 door het halsgericht in Bergharen ter dood veroordeeld worden. Ze worden op de plaatselijke Galgenberg aan de paal verbrand. Het betekent het einde van de bende.